Świętochłowice - Forum bez polityki

Lecy kedy spōminōm sam kōnski, łozprŏwki, gyszichty mojigo umiyłōwanygo pisŏrza Stanisława Ligonia. Pŏra Jejigo kōnskōw żech sam już we Radio Piekary łozprawiŏł ale dziepiyro dzisiŏj trefiyło mi sie, cobych połozprawiŏł ździebko wiyncyj o tyn srogim Chorzowioku i jesce moc barzij wywołanym Ślōnzŏku, ło Stanisławie Ligoniu, kery sie sōm wicnie mianowŏł Karlik ze „Kocyndra”. Bōła to na isto srogŏ perzōłna kejsik sam u nŏs na Ślōnsku, i to jesce łod sprzed wojny.
Tyn ślōnski pisŏrz, malyrz, ilustrator, działŏcz kōlturalny i narodowy, reżiser, szauszpiler urodziōł sie 27 lipca 1879 r. we dŏwniyjszyj Krōlewskij Hucie (tym dzisiyjszym Chorzowie) jako potōmek cŏłkigo rodu Ligoniōw. Starzikiym bōł ślōnski kowŏl-poyta Juliusz Ligoń (miyszkŏł u nŏs na hulicy Krziżowyj 19 aże do śmiyrci) a łojcami: maszyniŏk na grubie, działŏcz i tyż poyta Jan Ligoń i Regina ze Podstawōw. Łojciec i starzik, a niyskorzij i sōm Karlik z Kocyndra, dobrze sie zapisali we dziyjach naszygo rygiōnu kaj swojōm robotōm i pisaniym łozwijali patrijotycne tradycje Karola Miarki, Jōzefa Lompy, Pawła Stalmacha i inkszych jesce budziciyli polskości na Ślōnsku. Jak wielum jejigo rōwniokōm tak i Łōnymu niy przelywało sie dōma; głōd, biyda i chudoba prziflostrowali sie dō Niygo we modości. Wczas tyż – zarŏzki po podstawōwce – poszŏł do roboty, nŏjprzodzij to ci za gōńca we ksiyngarni a niyskorzij sztift i praktikant malyrski. Zatym zaś bōł ci we poznańskij fyrmie malyrstwa kościylnygo J. Szpetkowskigo coby niyskortzij szibnōńć sie do krakowskij szuli Artystyczno-Przemysłōwyj i na łostatku łod 1900 roka już za sztudynta we Berlinie. Tam sie łożyniōł ze Wandōm Geelhaar a zatym wrōciōł sie nazŏd do Krakowa na Akadymiŏ Sztuk Piyknych. Kej wypraskła ci ta I Wojna Światowŏ, bōł Stanisław Ligoń we Truskolasach kole Czynstochowy skany wziyni Go do wojŏkōw, do pruskij armiji i poswali na frōnt do Flandrii. Nō, i szłoby sam jesce mocka gŏwyńdzić ło jejigo piyrszyj wojnie ale tak sie miarkuja, co niy czas i plac na to. Ze tamtych lŏt łostała gryfnŏ Jejigo śpiywka:
„Prziszli tu przed laty te pruske psubraty
I nami rzōndziyli jak nŏjgorsze katy.
Nŏs prześladowali, do heresztu pchali,
Łōni sie cieszyli, a mychmy płakali.
I pukły okowy i prziszŏł czas nowy,
Hej bracia Ślōnzŏki, wzniyśmy nasze gowy!
Pociepmy pruske śmiyci – chyćmy polske kwiycie
Ślōnzacy – Polacy już łod wiykōw przecie!”
Po potajlowaniu plebiscytowym Ślōnska Karlik ze „Kocyndra” przekludziōł sie do Katowic i we latach 1923-1928 bōł rechtorym we Gymnazjōm miana Adama Mickiewicza. Niyskorzij bōł katowicki radijok kaj piyrszy rōłz stanōł przed tym cedzitkiym 25 grudnia 1927 roka ło trzi śćwierci na szōstŏ. Byli jesce i tyjatry ludowe, i mocka jesce inkszego Jejigo zajimaniŏ. Niyskorzij bōła jesce drugŏ wojna a nasz Stanisław Ligoń piyrszygo wrzyśnia wykludziōł sie do Warszawy, coby niyskorzij pokwanckać sie do Lublina i zatym bez Ungariŏ, Jugosławiŏ, Cyper i Turcjŏ przikludzić sie do Palestiny i zamiyszkać we Jerozolimie. Tam tyż pisŏł, berŏł te swoji „Bery i bŏjki” i kōnski pod mianym „Śląska Ojczyzna”.
Terŏzki dziecka majōm swoji uciychy kajsik przi kōmputrach i we internecu a mie starymu prykowi spōmnieli sie moje dŏwne smarkate lata. Dōma zawdy leciŏł po cichuśku we kuchni „kōłchoźnik” a niyskorzij radijok „Pioniyr”. I we tym radijoku Starka suchali beraniŏ i roztomajtych bŏjek srogigo Chorzowiŏka. Mamulka czasu mieli za knap na suchanie (bo to i dwiōch synkōw-gizdōni we chałpie) a niyskorzij to jesce robota kajsik we werku po śmiyrci mojigo Tatulka. A gŏdōm ło tym wszyjskim, bo przeca latoś we siedymnŏstego marca pizło szejśdziesiōnt dwa lata kej zemrziło sie naszymu nŏjlepszymu chopowi ze Ślōnska, ze Chorzowa, tymu wywołanymu Karlikowi z „Kocyndra”, Stanikowi Ligoniowi.
Urodziył sie u nŏs we Chorzowie i tu tyż napoczynōł swoja robota a we tych jejigo berach ciyngiym fyrtali, sztyjc i wszandy możno bōło nŏjńś roztomajtych naszych samtyjszych ślōnskich: Hanysōw, Gustlikōw, Karlikōw, abo tyż juzaś dziołszynne: Maryjki, Haźbiytki, Stazyjki, kerzy po łojcach mianowali sie: Rzympoły, Drzistonie, Łykocze,, Mizeroki, Klipy lebo Klyciny, Gruchlikowe, Pytlocki, Kokotki i jake tam jesce. Na isto szykowne słōwecka napisŏł ło Niym kejsik Emil Zegadłowicz:
„Jest Ligoń (Stanisław, wnuk Juliusza) instytucją, pozycją. Malarz, literat, prelegent, tęgi znawca folkloru, orędownik teatrów ludowych, powstaniec, dyrektor radia, poseł na Sejm, ojciec miasta i pięknych cŏr (śtyruch) (...). Zawiesisty facecjonista, pieśniarz dobrym towarzyszom gwoli, kompan zwalisty – słowem Ligoń”.
Niy bōł srogim angyjberym, mōndrokiym, kery wszyjskie filipy pozjŏdŏł, niy bōł bildowanym badaczym naszyj gŏdki, ale jōm czuł i gynał spokopiōł, i ftory tyż krōm „germanizmōw” wtykŏł we swoich berach, gyszichtach, wicach gryfne słōwecka jesce łod Kochanowskigo lebo Reja. A gŏdali tyż co kejsik bez wojna, cera Ligonia stŏła na banhowie we Warszawie i ze cuga, kerym jechali wojŏki na wschodni frōnt, usłyszała gryfnŏ przedwojynnŏ śpiywka swojigo łojca, kerŏ śpiywali wojŏki, Polŏki ze naszygo Ślōnska na gwŏłt łobleczōne we mundury Wermachtu. Łōn miŏł festelnie rŏd naszŏ gŏdka, nasze zwyki. Miŏł rŏd, ale i we srogim reszpekcie, we wielgij zocy. Takich już terŏzki sie niy trefi tak gibko. Bo niyftore, choby i te nasze niyftore kabaryty, tyż sie już na drobne zwekslowali i za pŏrã złociokōw to i za afy, za małupice bydōm robić. Nō ale, jŏ niy ło tym. Jakosik tak mi ciyngiym tyn (już zeszły) marzec tyrpie sie po palicy, choby to bōł jakisik inkszy miesiōnc niźli inksze.
We 1953 roku świtnōł Stalin, kery dlŏ niyftorych nawiydzōnych bōł nikej jakosik świyntŏ krowa. Dwa lata niyskorzij świtnōł tyn fusiasty ciynki Bolek - Bierut. Bōła tyż ci festelnŏ katastrofa na naszyj grubie „Barbara-Wyzwolenie” (gŏdŏłech ło tym we marcu). Spōmna ino terŏzki, co dwudziestego piyrszego marca kole godziny siōdmyj na odwieczerz hajcło sie na łoddziele piyrszym pokładu 501. Retli iber trzista hajerōw, ale dziepiyro terŏzki, łod piyńciuch lŏt, mōndroki (jedyn śnich to Ryszard Kurek) dorachowali sie, co po chnet siedmiu tydniach retōngu, wykludziyli na wiyrch aże bez łoziymdziesiōnt jedyn naszych berkmōnōw. A gŏdŏ sie, co to tyż niy sōm wszyjske, bo heresztantōw żŏdyn tam wtynczŏs gynał niy rachowŏł..
Ku tymu jesce i mōj Łojciec – Pōnbōczku świyć nad jejigo duszyckōm – gynał tyż szejśdziesiōnt jedyn lŏt tymu nazŏd przekludziōł sie bōł tam na wiyrch do świyntego Pyjtra (wierza, iże ja), kej go tyn łoszkliwy rak za chyrtōń chyciōł i... już blank niy puściōł. Nō, i mieli my 1968 rok (tyż marzec), ło kerym do dzisiŏj niyftore niy poradzōm zaboczyć, a inksze niy poradzōm ze rułōm gŏdać.
Nŏjważniyjsze ale, cobych niy zaboczōł ło tym naszym Karliku z „Kocyndra”, kery fedrowŏł jak sto dioskōw we „Radiowej czelodce”, „Przi sobocie po robocie” lebo „u Karliczka brzmi pieśniczka”. I tak sie miarkuja, co jŏ – wtynczŏs jesce śpikol – niy wiedziŏł, iże kejsik niy bydzie sie trza gańbić, kej sie po naszymu, po ślōnsku bydzie gŏdać, kej modzioki niyftore bydōm sie łod nowa tyj naszyj gŏdki, tych naszych zwykōw uczyć tela, co rechtorōw takich do porzōndku, takich ftorzi kcōm i poradzōm ta naszŏ mōłwa piastować, tak choby corŏzki mynij, a i niy wszyjskie, kere ci terŏzki mianujōm Ślōnzokōma, dōma flyjgujōm gŏdka Staroszkōw, Starzikōw i Łojcōw.
Na isto szło by sam jesce bez pŏrã godzin rzōndzić i gŏwyndzić ale niyrōłz żech sam już ło tym wywołanym Ślōnzoku gŏdŏł, i pewnikiym jesce niy rōłz byda rzōńdziōł łō Niym. A terŏzki ino jesce dociepna, co kej mu sie zemrziło we piyńćdziesiōntym szczwŏrtym roku, cŏłki Ślōnsk ślimtŏł. A kej ci go chowali na katowickim smyntŏrzu kole Arki Bożka i Emanuela Imieli, to kielanŏście tysiyncy ludzi go wiydło na tyn kiyrhow.

_________________
Ojgyn z Pnioków