Świętochłowice - Forum bez polityki

Idzie to tyż posuchać na www.ojgyn.blog.onet.pl

He, he rzyknijcie mi, eźli jes taki cowiek u nôs, kiery by blank niy miarkowôł słówecka HULTAJ, ftore po naszymu idzie zapisać HÓLTAJ. Pewnikiym niy. Ale fto mi rzyknie jak to sie stanyło, iże tym słóweckiym i Polôki, i richticzne Ślónzôki przezywajóm wszyjskich ci do kupy: hóncwotów, nicpotów, gizdów, mazelónów, pazuroków. Jôch już łod bajtla, śpikola ciyngiym słyszôł: a idźżysz ty hóltaju diosecki; co ze cia wyrośnie hóltaju lagramyncki i jesce pôra inkszych szpasownych ausdruków.
Nó, tóż prawiymy dalszij ło hultaju. Na isto niy jes to prawe ślónske słówecko, ale jak sie dalszij pokôże, jes ci łóne festnie zbindowane i mocka skuplowane ze naszóm dómowinóm. Wiycie, sznupôłech bele kaj, we roztomajtych ksiónżkach, starych cajtóngach i na łostatku we tym modernym internecu, coby jakosik sóm sia, a i mojim suchoczóm wytuplikować wielã zachów, ftore sóm sknółtlowane ze tym słóweckiym.
Hultaj to po polskimu moge być: zawadiaka, szelma, nicpoń, gagatek. Niyftore przidowajóm mu jesce polske słówecko mąciciel, ale tu bych już niy bół taki pewny chocia...
Na tyn przikłôd Antoni Muchliński (dziewiytnôstowiyczny „oriyntalista”, ftory wykłôdôł na Uniwerzityjcie we Petersburskim) szukôł zdrzódła tego słówecka we jynzyku perskim. Juzaś Jan A. Karłowicz znôd take zdrzódło bliżyj, bo we Rumuniji we ichnim słówecku „holteiu”, ftore łoznaczało: niyżyniatego chopa. Bezmać – jak niyftore tuplikujóm – prziszło ci te słówecko kajsik łod Ukrainy i Podola, kaj bóło nôjwiyncyj ludzi, kiere niy byli jesce skuplowane ze robotóm, ze ziymióm i łoznaczało tela ino, co byli to: wandrusy, luftikusy, nicpotoki i kóndy. Nôjlepszyjsze łokreślynia mómy we dôwniyjszych prawach polskich, kaj stoji napisane, co: „Hultaje, tułając się po wsiach i miasteczkach, poddanych niszczą, na robotę drogo się najmują...”. Juzaś taki Statut Herburta ze 1570 roka rzykô, iże hultaje „... tułając się, cudzych rzeczy łapać nie boją się.” A tyn jesce starszyjszy, Statut Wiślicki ze 1347 r, festelnie juzaś przikazuje, coby łóne „ ... hultaje, tułający się i drapiestwa dopuszczający się, wzięciem wszystkich dóbr karani byli.”
Ważnô uchwała ze 1523 roka nakłôdała na starostów łobowiónzek imaniô hultajów, a uchwała ze roka 1588 naporónczô to sóndóm grodzkim i miyjskim urzyndóm. Nôjlepszij takigo hultaja łokreślóło prawo ze 1620r, kiere prawi, iże „... hultajami ci się rozumieć mają, co domów nie mają, dorocznie nie służą (exceptis rzemieślników artis mechanicae) a we wsiach, co ani na rolach, karczmach, ani na ratajstwach, ani na zagrodach nie siedzą, ani z ogrodami domów do roku nie najmują, tylko się po komorach i domkach chłopskich kryją.”
Trza sam dopedzieć, iże wtynczôs, we tyj dôwnyj Polsce bóło letko ło ziymia po wsiach i miastyczkach rolniczych, a i ło drywno na chałpy we lasach, ftore jesce niy mieli swojigo wertu, iże cowiek, kiery ani ło ledy jake rzymiósło, kómszt, jak tego wymôgało prawo, ani ło pósiadłóść nie postarôł, bół już zwykowo fachmóńskim hultajym.
Tyn hultaj (we drugij połowinie XVI w. tyż jesce mianowany ultajym, hułtajym abo hołtajym), to bół cowiek niy do łostatka łosiadły, wandrus, śmierdzirobótka, lómp i baraba a ku tymu szlapiczkôrz (po polskimu „partacz”). Tyż za pierónym starego piyrwyj „partaczym” mianowali cowieka, kiery niylygalnie praktikowôł jakisik fach, bo we 1584 roku we statucie cechu czynstochowskigo wajało sie, co „... jako wiele próżnujących hułtajów po miastach się włóczy.”
Bóło ci te słówecko hultaj na isto typówo miyjske, ło fest szyrokim zasiyngu we Polsce XVI w. (we miastach już łod XIV-XV), ftore sie bezmać wandlowało ze takigo niyjasnygo zdrzódła miymieckigo „holtei”. Sam łod nôs pocióngło ci tyż te słówecko na Ukraina i Bialoruś jako „hultáj. Jesce niyftorzi próbowali to tuplikować blank nałopach, iże przikulwitało sie łóne ze Ukrainy i knółtlowali to ze słóweckiym „huláty. Ale to na isto ci niy ma prôwda.
Wiycie, jakech tak sznupôł bele kaj, toch znô jesce mocka inkszych słówecek skuplowanych ze tym hultajym, ze tym polskim, ale i ze tym naszym ślónskim. Bo dejcie pozór, we jednyj miymieckij gwarze jes słówecko „Hitzel”, co po naszymu znacy hycel ale i szelma, hultaj, szuft i berdyjô. Juzaś miymiecki „Schelm”, to nic inkszego jak nasz hultaj, szyma (szubrawiec, szelma) a blank samstónd bliziuśko do naszygo hóncwota (der Hundsfott – po ichniymu gynał: psiô rzić).
Mockach sam nafandzolół jak cajmer ło północy, alech kciôł dójńść do jednego richticznego Ślónzôka, ftory za staryj Polski rzyknół take ci słówecka:
„Suste nischt ock heem” co we frajnym tumaczyniu ze gwary miymieckij (Sonst nichts als Heim) znacy: „... nic wiyncyj jak heimat” ... nic wiyncyj jak naszô dómowina.
Fto to pedziôł? Anó, bół ci to taki istny, kiery sie Carl Eduard von Holtei mianowôł. Bół to na isto wywołany „śląski językoznawca”, srogi – jak to wtynczôs gôdali – Schlesier aus Niederschlesien. Urodziół sie Łón 24 stycznia 1798 r we Wrocławiu (wtynczôs Breslau) we familiji rakuskigo ritmajstra. Mamulka łodumarła go jak bół jesce bajtlym. Dzieckowe lata przetrôwiół we Obornikach Ślónskich (Obernigk). Niyskorzij uczół sie we wrocławskim gimnazjóm a kiej mu pizło szesnôscie lôt, zacióngnół sie do pruskigo wojska i wzión udziôł na łostatek wojyn napolijóńskich. Zarôzki zatym napocznół ci sztudiyrować prawo na Uniwerzityjcie Wrocławskim ale wartko mu sie to łodechciało, zmierzło mu sie i poszôł do tyjatru, kaj wylôz piyrszy rółz na bina jako Mortimer we takim kónsztiku „Maria Stuart” Schillera. Côłke dwa lata wandrowôł bele kaj i czyńścij czytôł swoje sztrofki niźli wystympowôł za szałszpilera. Bół tyż ci spółrydachtórym wrocławskich cajtóngów, kiere sie zajimali literaturóm, sztukóm i tyjatralnym życiym. Tak po prôwdzie, to piyrszy rółz wylôz na bina już we 1816 roku we takim tyjatrze pałacowym we Gorzanowie (wtynczôs Grafenort) kaj napytôł go grof Johann Hieronymus von Herberstein.
We lutym 1821 łożyniół sie we wanielickim kościele we Obornikach Śl. ze szałszpilerkóm Luise Rogée, z kieróm zatym zamiyszkôł we swojij rezidyncyji tam we tyj miyjscowości. Jak mu sie urodziyli dziecka, posadziół przed swojóm chałpóm jedle z kierych wyróśli ino dwie – niyskorzij jedla bóła herbym tego miasta. Bół załóżiciylym i redachtorym cajtóngu „Obernigker Bote” ale tyż chnetki wykludziół sie ze swojóm babeczkóm do Wrocławiô, kaj robiół za poyty tyjatralnygo we Kalte Asche. Niyskorzij jesce przekludziól sie do Berlina, kaj jejigo Luisa miała kóntrakt we tyjatrze na Dworze. Tam napisôł dwa szykowne i moc wywołane „wodewile”: „Die Wiener in Berlin” i „Die Berliner in Wien”. Chnet tyż po śmiyrci piyrszyj jejigo babeczki erbnół kóntrakt we berlińskim „Königsstädtisches Theater” przi Alexanderplatz. Napisôł ci tam mocka roztomajtych tyjatralnych kónsków („Lenone”, „Der alte Feldherr”). We 1830 roku łożyniół sie drugi rółz (tyż ze szałszpilerkóm, i to ze tego samygo tyjatru) Julijóm Holzbecher ze kieróm grôł niyskorzij we Darmstadt. Wróciół sie we 1831r nazôd do Berlina i tam napisôł take gryfne „libretto” do ópyry „Des Adlers Horst” dlô Franca Gläsera a juzaś dlô Ludwiga Devrienta, drama pod mianym „Den dumme Peter”. Sóm tyż wróciół na bina i do kupy ze swojóm babeczkóm wykludziół sie we tura po nôjważniyjszych tamesznych miastach jak: Hamburg, Lipsk, Drezno, Monachium i Wiedeń. Prziniysło mu to srogô słôwa i wywołani, a na łostatek jesce łostôł lajterym tyjatru we Wiydniu. I, chocia bół festnie spokójny, wypuściół sie do Rygi (tyż tam jesce reskiyrowôł tyjatrym) kaj zemrziła ta jejigo drugô babeczka. Zatym juzaś napocznół rajzować terôzki sztyjc po Miymcach. Deklamiyrowôł gydichty, na krótko przijón sztela we Breslau a we 1847 roku zamiyszkôł we Grazu, kaj napisôł rómany: „Die Vagabunden”, „Christian Lammfell” i „Den letzte Komödiant”. Tu już tyż idzie skuplować jejigo pasjô do naszych polskich, ślónskich (i słówiańskich) korzyni. Miano tego miasta Graz wandluje sie przeca ze starosłówiańskigo słówecka Gradec, ftore znacy tela, co mały zómek. Graz ze swojim Schloβbergym bół dló niygo tyż festelnie ważny.
Idzie pedzieć, iże Karl Holtei wkludziół do miymieckij kultóry „wodewil”. Rajzowôł – jakech sam już gôdôł – po côłkij Ojropie. Bół pisôrzym „lirycznym” a chnet nôjważniyjszymi jejigo dziyłóma tyj zorty sóm: „Schlesische Gedichte”, „Gedichte” abo „Stimmen des Waldes”. Bół tyż festelnie wywołany na dôwnym Ślónsku, kiej napisôł mocka gydichtów we lókalnym dijalykcie. Przecamć łod modych lôt mocka czasu przetrôwiół we wiyjskim łotoczyniu we Obornikach Ślónskich, stela tyż we wieluch sztrofkach łozprawiôł ło dómowinie swojigo dzieciynctwa – małyj, cichyj dziydzinie pojstrzód lasów i gróniczków. Trza sam tyż jesce spómnieć ło autobijografiji naszego Karla „Vierzig Jahre” (1859r) do kupy ze takóm ksiónżkóm „Noch ein Jahr in Schlesien” (ze 1864r). We latach szejśćdziesióntych dziewiytnôstego wiyka pôrã razy nawiydzôł ziymia kłodzkô, kaj fest korzystôł ze tamesznych uzdrówisków, i kaj suchôł pewnikiym jejigo umiyłówanô melodyjô „Mantellied”. Po pôruch łodwiydzinach i łobdarówaniu miasta dugim gydichtym, 1 wrzyśnia 1867r włôdze miasta Duszniki Zdrój (wtynczôs Bad Reinerz) nadali mu hónorowe łobywatelstwo.
Karol Holtei miôł drużne i przocielske podyjńście do Polski i Polôków, do Ślónska i Ślónzôków. Kamraciół sie ze Adamym Mickiewiczym, tumaczół jejigo wiyrsze na miymiecki i na naszô gwara, a fortóna mocki polskich bohatyrzów takich, jak choby ino Tadeusz Kościuszko, festelnie go zajimali, co udowodniół kiej napisôł kónsztik, takô „śpiywogra” (Liederspiel) „Stary wódz” („Der alte Feldherr”), ftory bół festelnie wywołany we Miymcach, zwłôszca po Powstaniu Listopadowym.
Carl von Holtei we modych latach żywo interesjyrowôł sie przeszłóścióm i terôźniyjszóścióm Polski, i zituacjóm na Ślónsku. Napisôł drama pod mianym „Stanisław, czyli cudowne ocalenie” (Stanislaus oder: Die wunderbare Rettung) ło porwaniu naszego łostatnigo króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskigo, ftorô bóła tyż jesce skuplowano ze „konfederacjóm barskóm”.
Wystympowôł tyż ci jesce przed regiyróngym pruskim we łobrónie Polôków heresztowanymi za niylygalnô dziôłalnóść politycznô. Trefiół sie tyż jesce pôrã razy ze powstańcóma-heresztantóma we twiyrdzy świdnickij.
Rajzowôł – jakech już spóminôł – po côłkij Ojropie ale nôjbarzij to ci bół skuplowany ze Wrocławiym i Obornikami Śl. Tam bóło jejigo posiadło. Tyn richticzny ślónski pisôrz i szałszpiler miôł tyż festelnie rôd takô gospoda we Długołęce, ftorô sie „Karczma Wilka” mianowała. Łopisôwôł jóm we swojich „Dziynnikach” zatym jak tam bół we 1861roku. We kaczmie familiji Wolfów sroge wrażyni zrobiyli izby gościnne, maluśke ale miluśke, szmektny kafyj i jesce barzij szmektne tameszne... piwo.
Póstać Carla von Holtei’a zapisała sie tyż gryfnie we hitoryji Oleśnicy. Kukôł tam czynsto a to skuli tego, iże tam miyszkali jejigo sztifmuter (drugo mamulka) i szwestra. Tam, we tyj Oleśnicy wystawiyli na binie „Starego wodza” we takim tyjatrze ksiónżym we Szczodrem, a siydziba jejigo tyjatralnygo kómanda bóła we budónku Domu Strzeleckigo (Schieβhaus).
Ważnym dlô naszego grofa-poyty bół Wrocław. Wycióngôł śniego i nazôd sie wkludzôł. Ale pewnikiym deptôł we frajnym czasie do „Pywnicy Świdnickij”, nôjstarszyjszego restaurantu we Ojropie we wrocławskim magistracie. Tam ci sie trefiali zabrane handlyrze, rzymiyśniki, sztudynty, szałszpilery i fto tam jesce. Do legyndów przyjńszli tameszne bómsy, bigle, bôle i... chaje. Stoji tyn „Rathaus”, tyn magistrat na pojstrzodku piyknie łodnowiónygo (terôzki) Rynku ze jejigo farbistymi kamiynicóma a sztramske, „stylowe” wnótrza sóm terôzki siydzibóm Muzyjóm Historicznygo Miasta Wrocławia. Tam tyż, poduk zwyku przijimane sóm ważne łosobistóści nawiydzajónce miasto. Bół tam i nasz Jan Paweł II, i królowô Holandii Beatrix. A we nôjstarszyjszyj we tym budónku Sali Mieszczańskij, jes galeryjô wywołanych i widzianych wrocławiôków. Styrcóm tam popiyrsia takich ludzi jak: Edyta Stein, Max Born, Gerhart Hauptmann, nó i nasz Carl Eduard von Holtei.
Łostatnie lata przetrôwiół tyn nasz wywołany ślónski i miymiecki pisôrz we Wrocławiu (Breslau), a iże niy miôł ci Łón żôdnych nasztaplowanych pijyndzy, zamiyszkôł we klôsztorze o. Bonifratrów i tam 12 lutego 1880 roka kipnół. Pochowali go na bernadyńskim smyntôrzu tela, co jejigo grób załorali przi zawarciu tego kiyrhowu kole 1970 roka. We piyńć lôt po śmiyrci jejigo mianym wymianowali ichni Bastion Ceglany i postawiyli tam tablica pamióntkowô.
I mógbych sam jesce bez pôrã godzin ło tym chopie łozprawiać ale pewnikiym niy plac i czas na to. Musza dyć ale jesce cosik dopedzieć, cosik, co jes na isto fest skuplowane z tym coch przi napoczniyńciu pedziôł – ze tym ci naszym HULTAJYM. Chocia to słówecko dugo już we naszym jynzyku fónguje, małowiela sie go ino sam u nôs używało. We Polsce, i tym tuplym na Ślónsku (na tym Ślónsku po piyrszyj wojnie) po 1922 roku, napoczli roztomajte ludzie, łoszkliwce szlechtować i szeredzić nasz Ślónzek na kôżdym kroku. I to coch pedziół skorzij, te „Suste nischt ock heem” (Sonst nichts als Heim) znacy te: „... nic wiyncyj jak heimat” ... „nic wiyncyj jak naszô dómowina” hepało sie tym naszym przikludzónym na Ślónsk byamtróm jak po brynie. Bez „sanacyjnô” Polska niy bół nawidzóny nasz Karol Holtei. Podrzyźniali go, łosobliwie na tym (umównie mianowanym) Wschódnim Górnym Ślónsku. Niy ciyrpiôł go tyż i nasz przedwojynny (we latach 1926-39) wojywoda Michôł Grażyński. Urodzóny we Gdowie Grażyński (mianowôł sie po łojcach Kurzydło i dziepiyro jejigo mamulka przekrzciyła familijô na miano wziynte direkt ze poymatu Mickiewicza) po przewrocie majowym łostoł wojywodóm ślónskim ze porynki Piłsudskigo. We łostatnich dnioszkach III Powstaniô Ślónskigo próbowôł ze kamratami łobalić Wojciecha Korfantego, co cióngło sie za niymi łobióma nikiej cuch po galotach aże do śmiyrci Korfantego.
Grażyński mocka zrobiół dlô Górnygo Ślónska ale blank niy miôł we reszpekcie i zocy Dolnego Ślónska. A tamstela wandlowôl sie nasz Carl Eduard von Holtei, kierego skuplowali ze tym „hultajym”, ftory tym tuplym bół ci za staryj Polski niy ino dlô tych naszych byamtrów takim „nicponiem, zabijaką, gamoniem i mącicielem”. I tym tuplym wrajziyli Holtei’a do tyj zorty ludzi, ciorali niym i niy kcieli blank łó niym nic słyszeć. Niy bóło wtynczôs (a i terôzki mało fto miarkuje tego uczónygo jynzykoznawcy) łó niym gôdki na naszym Górnym Ślónsku skuli tego, iże bół to Schlesier aus Niederschlesien, co sie niy zdało niyftorym prziflostrowanym Ślónzôkóm.

_________________
Ojgyn z Pnioków