Świętochłowice - Forum bez polityki

Idzie to tyż posuchać na www.ojgyn.blog.onet.pl

Legynda Ducha Gór sióngô jesce strzydniowiyczô – jeji napoczniyńcie kupluje sie neści ze pohańskim kultym zdrzódła Łaby (Elby) – i sknółtlowanô bóła jesce ku tymu ze starodôwnym Światowitym (Swantewitym), kierymu zawdy skłôdali te dôwniyjsze ludzie we łofiyrze czôrne kokoty. Przi wkludzaniu krześcijôństwa kcieli wyplynić dôwniyjsze prziwyki i zastympowali tego Światowita świyntym Witym, kierego zimbolym tyż bół bezmać czôrny kokot. Powiarki ło tym Duchu Gór (inakszij: Karkonoszu, Rzepiórze, Rzepoliczu, miymieckim Rübezahlu abo czeskim Krakonošu) byli ale ciyngiym festelnie widziane. Nôjsómprzód bół łón pokazowany nikej fest zły duch, czechmón. Piyrsze ukôzanie go na łobrôzku wandluje sie ze pierónym staryj karty (mapy) Ślónska, kierô wypokopiół nasz Ślónzôk Martin Helwig we 1561 roku. Jes ci to na isto niyzwykłô stwóra, ftorô deczko przipóminô lelynia, ftory styrcy na zadnich szłapach. Mô ci tyż take fest gałyńziate horny, rógi i dziobelski łogón, małe sornikowe kopytka, a we gracach dziyrżi srogi knebulec, kiery stryrcy sztram do góry. Pokôzany jes ze prófilu ze flapicóm łobrócónóm we prawô strónã. Łobrôz tego Rzepióra jes dzisiôj mało widziany, chocia pomaluśku wrôcô sie nazôd.
Nôjbarzij wywołany jes inkszy łobrôz Liczyrzepy – blank zwiykowanego chopa, kiery podpiyrô sie kosturym we łobleczyniu jegra, myśliwca. Tak jakosik łod XVII wiyku przestôł łón już być ino tojflym, kiery wzbudzô strach. Powstało ci wtynczôs sporze legyndów łó niym. Jedna śnich gôdô ło tym, jak to Liczyrzepa porwôł świdnickô ksiynżnô, kierô dlô łobrócyniô jego uwôgi, przikôzała ci mu rachować rżepy we polu, a kiej ino niy dôł pozór – zarôzki niyskorzij sorkła mu, śmiytła. I stela możno jes ci te jego miano Liczyrzepa. Ale juzaś na drugij zajcie Łaby mianowali ci go Rübezahl. Łod tego miymieckigo miana niyjaki Stanisław Bełza wywiód we 1898 roku inksze miano „Liczący rzodkiewki”. Bo to bezmać radiski kôzała tymu czechmónowi rachować ta ksiynżnô. Jesce inksze próbowali skuplować, sknółtlować te wszyjske miana (choby Zygmunt Bogusz Stęczyński we takim szykownym poymacie „Śląsk”) ze mianym Rzepolicz abo Rzepiór. Tak prôwdóm, to dziepiyro Józef Sykulski ugróntowôł te gryfniste miano – Liczyrzepa.
Szłoby sie sam ale tyż festelnie wadzić, bo sóm i take, kiere tuplikujóm, co te miymiecke słówecko Rübezahl abo Rübenzahl niy wandluje łod słówecka Rübe (rzepa, burak) i „zahlen” (rachować), ino skuplowane to ci jes ze słóweckami Rabe (kruk) i jesce blank staromiymieckim słóweckiym Zabel (dzioboł). Jesce inksze eklerujóm cosik skuplowanego ze Górami Ryfyjskimi (Riphaei Montes) ale niy bydymy sam za tela wynokwiać, bo sóm jesce miana łod Pepików – Krakonoš abo Krkonoš, i niy poradza wymiarkować kaj by my sie doklechtali.
Łobrôzki tego Liczyrzepy idzie trefić na isto wszandy tam we Karkonoszach, we côłkij Kotlinie Kłodzkij. Wieluch malyrzy go pokazowało na swojich bildach, choby ino taki Moritz von Szwind abo tyż we podziymiach, lochach Kłodzka na takij szykownyj płaskorzyźbie.
Ludzie, kiere tam pod tymi Karkonoszami, Górami Łolbrzymimi miyszkali, wypokopiyli, stworzyli sie takigo łoszkliwego nôjprzodzij ducha gór, kiery wachowôł skarbów skukanych we tych górach. Po ździybku tyn dziobołek przerodziół sie we galantniyjszô figóra, kierô już terôzki wiyncyj pómôgała ludzióm niźli jim szkłódziyła. Narodziyła ci sie tyż ta legynda kajsik we XVI wiyku za sprawóm bergmónów (haviřy), kierzy zuchtali we tych górach za goldym i inkszymi krószcami, a kiej sie jim ino niy udôwało, to wszyjsko zawdy swôlali na tego czechmóna. Łościeg „liczyrzepa” bół łoszkliwy i łobelżywy, i beztóż tyn Rzepiór miôł być festnie zymstliwy dlô kôżdego, fto głóśno te miano rzyknół. Łón sóm bezmać kciôł, coby ci łó niym gôdali „Pón Jan” a to beztóż, co wandlowôł sie łod ludzi, bół neści synkiym hudobnygo szwieca, kierego włôśnô mamulka przeklyna jesce we kolybce. Za sztrofa swańdôł sie, przetwiyrôł po tych Karkonoszach i bajstlowôł ci mocka łoszkliwych i giździorskich szpasów i paskudów.
Tyn tyż Liczyrzepa zôwistnie wachowôł swojich szaców i blank nic ci go niy poradzióło zestrachać. Ale tyż we jednyj takij gyszichcie pisôł jedyn istny (blank już ale niy miarkuja fto):
„Odsłoniwszy okno zobaczysz cuda, gdyż nie ma na świecie drugiego miejsca równie bogatego. Możesz sobie wziąć skarbów ile tylko uniesiesz, po czym zasłoń okno, zamknij drzwi, połóż klucz na miejscu i odejdź. Ja dwa razy to miejsce znalazłem, ale ponieważ złota źle użyłem, przeto już trzeci raz tego miejsca znaleźć nie mogłem.”
Króm dobrych rzecy jednakowóż tyn sprzykny szatón, Duch Gór niyjednygo kciôł przelynknóńć. Pokazowôł sie we łosobie teligo zwalitego, srogigo chopa, ftory grôł na gynślach, złóbcokach tak, co côłkô ziymia dyrgotała, a kiej juzaś ciepnół te gynśle ło ziym, łozlygôł sie, łozbrzmiywôł krach podany na rzgmot. Czasym przeblykôł sie za niydźwiydzia abo jakosik stwora, howado i rzigôł ci łogniym abo ciepôł krupami srogimi jak pónki na ludzi, kierzy przimykali ku jego zómkowi. Bez pochyby tyn duch Gór Łolbrzimich, szucman i wachtyrz, pón i sprawca gór jes na isto farbistóm perzółnóm, kierô przidôwo nadbytnigo szmaku tymu ci wandrowaniu po tych górach. Idzie go tyż ujzdrzić we górach. Choby ino takô dupnô bergówa, zimbol Szczelińca Wielkiego ( Groβe Heuscheur, Velká Hejšovina) we Górach Stołowych, kiero mianujóm na prôwda blank roztomajcie: rółz to Liczyrzepóm, rółz to juzaś „małpoludym”. Idzie tyż ci łónego ujzdrzić na tle Ścian Broumovskich.
Mô ci tyż tyn Liczyrzepa swój grób we Szklarskij Porymbie ... ale cy richticzny, to sie niy byda wadziół. Gryfniście tyż jesce pokôzany jes we kłodzkich lochach na takij płaskorzyźbie ze brodóm i kosturym.
Wiycie, kiejby tak spytać starzików abo staroszków, fto tak na isto, prôwdóm jes sprawcóm côłkich Karkonoszy, bez wahaniô łodpedzóm – Karkonosz mianowany ci tyż Liczyrzepóm. Karkonosz to duch i pón tych gór i roztomajcie ludzie ło niym godajóm. Jedne fest przipiyrajóm, iże przewiyrzgniynty ci we czyrstwygo staroszka, wykludziół jich na dobrô dróga, kiej zabałamóńciyli sie, zapodziôli pojstrzód gór i felsów. Inkszym juzaś miôł sie bezmać łodgrôżać śmiyrcióm i gónić jich bez côłki dziyń po górach. Neści te, kierymi łobszôł sie pón gór niyprzijôciylsko, zawółali na niygo:
– Liczyrzepo!
A tego razinku miana tyn ci Karkonosz prómp niy ciyrpi. Po jakiymu? Anó, przipóminô mu łóne jego jedzinô miyłóść i gańba nôjsrogszô jakij doznôł. A bóło to wszyjsko podle raje tak:
Dôwno, dôwno tymu, jesce za starego piyrwyj nad takim lyśnym kawiorkiym trefiół ci łón bół cera ksiónża świdnickigo – Dobrogniywa. Frela to bóła na isto szykownô, szarmskô i niypodobnie móndrô. Przoli ji wszyjskie ritery i to wrółz na polskich i na czeskich dwórach. Niy dziwota, co i tyn Duch Gór Karkonosz festelnie sie w nij łozmiyłowôł; nó, bół blank gupi za nióm. Wypokopiół, co musi mieć ta dziołcha ino dlô sia. Jak uzdôł, tak zrobiół. Przełonacóny we sroge wietrzisko porwôł, zdropiół Dobrogniywa na łoczach côłkigo świdnickigo dwóru i ku tymu jeji szaca – modego Mieszka, ksiónża Racibórza.
Ciepli sie do kóni ritery i hajda! pogzuli za niymi. Ale tak po prôwdzie, to kiery kóń te wietrzisko dognô? Karkonosz szmyrgnół i tak ci ta niyszczysnô ale moc szykownô Dobrogniywa do swojigo palastu we wnóntrzu góry Śniyżki ze uciychóm zakludziół. Ledwa dziołcha sie ździebko łocuciyła, napoczła zarôzki medikować jakby ci sam tymu Karkonoszowi drapsnóńć, śmietnóńś. Napoczła fest markiyrować, co ji przónie tego Ducha Gór festelnie pochlybiô. Wrôz tyż ci fest mekrowała, kwiónczała i wynokwiała na wszyjsko naobkoło.
– A cóż ci to za życie dlô ksióńżyj cery? – ślimtała. – Kaj moje dwórki, słóżki?
Kaj ritery, kierzy majóm mojã szwarność i szumnota podziwiać i głósić côłkimu światu? Cóż tyż to ze cia za srogi Pón Gór, eźli niy môsz dwórzanów? – urzinała sie łoszkliwie śniygo.
Myślała, co tym knifym zasmyńdzi Karkonosza i zmierznie mu sie łóna. Możno tyż tym tuplym przimusi go, nagóni go do tego, coby jóm do łojca łodkludziół. Atoli Duch Gór bół tak w nij łozmiyłowany, iże blank nic ci go niy szterowało ciepanie machów, pokazowanie muków i mekrowanie Dobrogniywy. Łón swojóm takóm całbrowanóm siyłóm bali i dwór, szykowny palast dló nij wycałbrowôł. Drapsnół ci kiejsik na wiyrch, na ziym i przismyczół modziutke, zowcite rzypki (a możno to byli i te radiski?). Niyskorzij przełónacół je, przewekslowôł na hóże dziołszki i krzypkich modzioków. Nó ja, po pôruch dniach rzypka zwiyngła, tedyć ci i dwórki, i ritery zdziadzieli i zemrzili.
Poszôł Karkonosz po nastympne rzypki a sam ci już zima na dworze, śniygym zasuło côłke pola i lasy... we tym miyłósnym zagawcyniu niy merknół blank, co podzim mô sie ku łostatkowi i cióngnie srogi mróz. Ale niy bół tyż ci tyn côłki Karkonosz gupi jak fónt kudeł, ło niy! Przibrôł figóra pijynżnego handlyrza i na krzidłach wiatru pogzuł do Wrocławiô. Tam nakupiół mocka, ćma roztomajtych gyszynków dlô swojij roztomiyłyj i co ku tymu nôjważniyjsze – spatrzôł sie nôsiynie rzypy. Posiôł je we ekstra narychtowanyj górskij piyczarze. Zagnôł do roboty roztomajte skrzoty i cwergi, kiere wyrómbali we ścianach sroge łokna, coby klara świyciyła tym flancóm. Zacałbrowanym zaklyńciym skrymplowôł srogigo górskigo dracha, coby ta gróta łogrzywôł. A wszyjskie ci tam inksze stworzynia żyjónce u korzyniów gór, musieli te flance rzypy podlywać.
Bez tyn czôs Dobrogniywa kciała na gwôłt dać skôzać ksiónży raciborskimu, jak miôłby sie dó nij, do tego jeji heresztu dokludzić. Posywała piscoły, fligi i hrahory. Wiynkszóścióm posłańce zatrzaśli sie po dródze ale jedyn, jedziny côrny hrahor dofurgnół do cylu.
Ledwa Miyszko dowiedziół sie kaj ta jego roztomiyło wiykuje i bôwi, dosiôd nôjgibszego kónia i wypolół, pogzuł w dróga. Nó, i stało sie, co dokludziół sie do tego zacałbrowanygo palastu we tym samym łoka mrziku, we kierym hyrny ze sia Karkonosz pedziôł do ksiynżny:
– Paniczko moja, ze wszyjskich nôjgryfniyjszô! Moja rzypa dojdrzała już blank do wytarganiô. Kôż! Kogo jô ci sam móm śnij terôzki wycałbrować?
– Mieszka ze Racibôrza – łodrzykła mu wrôz Dobrogniywa.
– Niy trza! – zabrzmiôł do łozpuku głós łode dźwiyrzy. – Joch tu, do usug twojich paniczko. Zarôzki bydziesz frajnô!
– Nó, niy tak zarôzki – pedziôł blank niyzmiyszany Karkonosz. – Nôjprzodzij musisz dokôzać, iże barzij niźli jô, zasugiwôsz na przónie ksiynżnicki. Łoddóm ci jóm, jak szafniesz jedyn mój łobsztalónek.
– Nó tóż, niech i tak bydzie – zgodziół sie Miyszko. – Ale i jô byda miôł prawo cie sprôwdzić.
– Dobra. A to jes mój byfyjl: dokôż, co jeżeś za tela zabrany i pijynżny, coby Dobrogniywie wszyjskie zbytki i luksusy zapywnić, zagarantjyrować. Pokôż mi sam zarôzki wszyjskie swoji skarby.
Pofurgli wiytrzyskiym do Racibórza, kaj Miyszko zebrôł ze sia Karkonosza do swoji szackamery. Kiej ino Karkonosz łobejzdrzôł gynał te wszyjskie miechy ze goldym gruchnół śmiychym:
– I to mô być jakiesik ci tam bogajstwo wôrte ksiynżnicki Dobrogniywy? Pódź sam ino, jô ci pokôżã richticzne skarby.
Ledwa wypedziôł te słówecka, znôdli sie łoba juzaś we kómnacie górskigo palastu, kaj skrzôty usuli kolyjne góry bergów złóta, strzybła i drógocynnych kamiyni. Spuściół gowa Miyszko, bo przi bogajstwie Karkonosza bół lichotóm i żebrokiym.
Pocieszół sie jednakowóż wartko i gôdô:
– No, dobra, wygrôłeś. Terôzki na mie dran dać ci mój łobsztalónek. Łobejzdrzymy, eźli ty poradzisz brónić swojich skarbów. I w tym łoka mrziku wycióngnół swoj miycz, swój szwert.
Po darymnicy Karkonosz próbowôł całberskich knifów i we nôjdzikszô gadzina sie zmiyniôł. Niydźwiydź, lyjw a bali i jedyn łogrómnucny drach połómali sie pazurska na tarczy Miyszka i szmyrgli przed łostrzym jego szebli.
Na ta kwilka wyglóndała ino Dobrogniywa.
– Eźli żôdyn swôs ny poradzi swojij wyższóści pokôzać, dozwólcież, co jô sam zigera skôża – rzykła. – Mój szac, a niyskorzij chop musi być móndry. Dokôżcie swoja szpryma we rachowaniu. Ty, Karkonoszu, porachujesz rzypki, kiereś dló mie zasiôł. A ty, Miyszku, môsz porachować bogajstwo, kiere we tyj kómnacie poczywo. Wygrô tyn, fto gibcij mój łobsztalónek szafnie i ani sie ło ździebko niy łochybi.
Uradôwôł sie Karkonosz, iże mô na isto lekszyjszy łobsztalónek, i do piyczary podeptôł. Wartko rzypki porachowôł ale na łostatek sie jesce deczko zawahôł.
– A eźlich sie majtnół, przejzdrzôł? – miarkuje se. – Lepszij bydzie to jesce rółz sprôwdzić.
Zatyl Dobrogniywa ze Miyszkiym ani myśleli ło dodôwaniu klómpków goldu do dijamyntów i rubinów. Fuknyli na kónia i tela jich szło ujzdrzić. Ani na łoka mrzik niy przisztopowali aże do samyj Świdnicy, kaj tyż ci wartko bóło sroge i szumne wiesieli.
A biydnymu Karkonoszowi po tym stopieróńskim przóniu łostała srogachnô gańba i łoszkliwe miano Liczyrzepy, kiere mu nadali karkónoske górôle.
Jednakowóż do terôzka, kiej modyj dziołsze we tych Górach Łolbrzimich za tela sie niy wiydzie, niy mô mazla, ludzie prawióm:
–Ta to na isto Liczyrzepa mô rôd. Pewnikiym jes do Dobrogniywy podano!

_________________
Ojgyn z Pnioków