Świętochłowice - Forum bez polityki

Idzie to tyż posuchać na www.ojgyn.blog.onet.pl

Nó, tóż mómy już dzisiôj te piyrsze świynto Wielkanocy. Wielkanoc, (Pascha, Niydziela Wielkanocnô). Na soborze nicyjskim we 325 roku wyszpekulowali, co ta Niydziela Wielkanocnô bydzie sie zawdy fajrowało we piyrszô niydziela po piyrszyj wiesiynnyj pôłni miesiónczka. Ta skómplikówanô regla jes ci tak po prôwdzie przełożyniym na słónyczny we swoji nôturze kalyndôrz julijański kónkrytnyj daty 14 Nisan ze religijnygo kalyndôrza hebrajskigo, kiery jes kalyndôrzym „lunarno-solarnym” (miesiónczkowo-słónycznym). Ta data 14 Nisan wyznaczô we hebrajskim kalyndôrzu napoczniyńcie świynta Paschy, wele ftorego dziôły sie te wszyjske wydarzyni skuplowane ze naszym zbawiyniym. Beztóż tyż Wielkanoc jes świyntym ruchómym i moge przitrefić sie nôjskorzij 22 marca a nôjniyskorzij 25 kwiytnia. Ze datóm Wielkanocy skuplowane sóm terminy wiynkszóści zmiynnych, ruchómych świónt łogólnokrzyścijóńskich i katolickich takich jak: Strzoda Popiylcowô, Wieli Post, Triduum Paschalne, Wniybowstómpiynie Pańske, Zysłanie Ducha Świyntygo, Boże Ciało i inksze. Po wkludzyniu kalyndôrza grygorijańskigo juzaś pokôzali sie łodmiynnóści: we prawosławiu Wielkanoc fajruje sie zgódnie ze kalyndôrzym julijańskim. Łostatnio gôdô sie, coby uzdać Wielkanoc za świynto stałe. Wiymy przeca już dzisiôj, co Jezus móg być ukrziżówany 7 kwiytnia 30 roka, abo – co jes mynij możebne – 3 kwiytnia 33 roka. Skróny tego znómy już cheba ta możebnô datã môrtwychstani, to jes 9 kwiytnia 30 roka. Rzecz ta bóła dyszkutiyrowanô ze côłkóm powôgóm na II Soborze Watykańskim.
Nale, już łod blank starego piyrwyj nôjważniyjsze to bóło we piyrsze świynto... śniôdanie. Kiej już familijô we côłkości przikludziyła sie do dóm ze kościoła po Rezurekcji, znacy po procesyji ze szpic paradóm skuplowanóm ze tym ci môrtwychstaniym, napoczynało sie śniôdanie, kiere cióngło sie (i dalszij cheba wszandy sie cióngnie) aże do popołednia. Jôch jesce łod mojij starki Klary spamiyntôł słówecka, kiere klapowali do tego coch skorzij pedziôł:
„Śniôdanie ze łobiadym za jednym zasiadym!”
Nó, alech sam nawykłôdôł choby richticzny kapelónek. A mie nôjbarzij sie zdajóm jajca wielkanocne, te wszyjske gryfniste pisanki, kroszónki, hołónki, byczki abo jak by je tam fto jesce inkaszij niy mianowôł. Nôjważniyjsze, coby rozeznôwać rzôdke już terôzki pisanki łod kroszónków. Kroszónki (mianowane tyż kajniykaj malówankóma abo byczkóma) to sóm jajca zafarbióne na jedyna farba, głôdke bez łobrôzków. Pisanki abo piski, to jajca łozdobióne waksowymi łobrôzkami i zatónkane we farbce. Wyfucki (wydmuszki), surowe abo na fest uwarzóne jajca, cechuje sie (pisze sie) łozpuszczónym waksym a kiej już tyn côłki waksowy rysónek łoziómbnie, wrôżô sie je do letnij farbki. Niyskorzij trza tyn waks zetrzić z wiyrchu i łostanie szykownistô pisanka. Robiynie kroszónek spolygo na tym, coby stwórzić jak nôjwiyncyj jajec ło roztomajtych farbach i łodciyniach, łokwitych farbtónach. Jes i trzeciô zorta wielkanocnych jajec. Sóm to pisanki robióne ze kroszónek. Ufarbióne jednako jajca dropie sie jegłóm (szpyndlikiym, heknadlóm, kózikym) abo inkszym łostrym nôrzyndziym. Majstry, a tak po prôwdzie majsterki we rychtowaniu jajec wielkanocnych poradzóm jesce inakszij to zbajstlować. Dropióm nôjsómprzód jajca we te roztomajte łobrôzki a zatym dziepiyro warzóm je roztomajtyj ziylinie i to wtynczôs jajca sóm kroszónkóma, ale na kierych uwidzieć idzie to, co bóło wydrôpane, bo już po warzyniu mô tyn cechónek, te pisanie ciymniyjszô farba. Idzie tyż jesce robić pisanki ze situ i farbistych skrôwków wołniannego cwistu ale to już ci jes blank inkszô bôjka.
Jajca farbiyli i jedli nałónczôs łobchodów wiesiynnych tyż już i we starożytnim Egipcie a Persy łobdarówywali sie niymi w dziyń wiesiynnygo zrównaniô dnia ze nocóm. Juzaś we zymbolice krześcijańskij jajco ukôzało sie – poduk legyndy – dziynka Marii Magdalynie. To przeca łóna jako piyrszô uwidziała Krystusa môrtwychstôłygo i wypuściyła sie ze tóm ńowinóm we świat do cudzych krajów i dziydzinów. Yntlich tyż dokulwitała sie do palastu Tyberiusza, cysôrza Rzymu. Ludzi przilazowali do tego cysôrza i dôwali mu roztomajte darki. Juzaś Marija Magdalyna miała ze sia ino jedne jajco. Rynka we ftoryj dziyrżóła te jajco wycióngła ku cysôrzowi ze słóweckami:
– Krystus môrtwychstôł!
Cysôrz jednakowóż ji niy uwierzół i pedziół ci ku nij tak:
– Jakóż to ftosik moge powstać z môrtwych? W to uwiyrzić jes gynał tak samo procno jak i w to, co biôłe jajco moge stać sie szarłatne!
Bez tyn czôs, kiej to gôdôł, jajco we palcach Maryji Magdalyny pomaluśku stôwało sie czerwióne. I stela u krześcijanów wzión sie zwyk łodarowywaniô sie farbowanymi jajcami.
Zwyk malowaniô jajec we Polsce jes pewnikiym tak stary jak wkludzynie u nôs krześcijóństwa. Już Wincenty Kadłubek (krakowski biszop) przi napoczniyńciu XIII wiyka we swojij krónice pisôł: „Polacy z dawien dawna byli zawistni i niestali, bawili sie z panami swymi jak z malowanymi jajkami (pictis ovis)”. Jes ci to fest interesantne, iże niy ino same malowanie, pisanie jajec to ci bół zwyk powszychny, ale i gracki śniymi, mianowane „na wybitki”, „wybitki” abo „walatki”. We takij gracce dwuch chopa praskajóm jajcami (jezderkusie! co jô gôdóm? kroszónkóma, kroszónkóma!) we jajca kamrata a fto strzaskô jajco sómsiôdowi tyn wygrywô.
Jakech gôdôł zwyk malowaniô, dropaniô, farbowaniô jajec bół we nôrodzie powszychny, chocia do dzisiôj nôjbarzij zajimajóm, sie tym dziołchy i kobiyty. Farbujóm jajca we brezyliji czerwiónyj i sinyj, we łodwarze ze szupinów cebuli, ze korowiny dzikij pónki, liściô kwiôtków szlosowyj rółzy, korowiny olszy, ze takich chroboków mianowanych czerwcóma, we szafrónie i krokoszu.
Nôjstarszyjsze kroszónki wandlujóm ze terynów sumeryjskij Mezopotamii. Łozdobióne byli te starodôwne kroszónki i pisanki malónkami słóńca, miesiónczka, gwiôzd, ale i dyszczu, astkami jedli abo inkszych tamesznych stromów. Malówane dzisiôj órnamynty: hazoczki, baranki, zwóny, kwiôtki i figóra mortwychstałygo Krystusa pokôzali sie dziepiyro we XX wiyku.
Nôjstarszyjsze polske pisanki wandlujóm ze X wiyka, ale neści prziłozdobiynie jajec znane bóło Słówianóm mocka skorzij. Dôwnij garniyrowaniym tych jajec zajimali sie ino baby (dziołchy samotne, wydane ale niy gdowy), chopóm juzaś pod sztrofóm, ani za Boga niy lza bóło wlazować do izby kaj te jajca rychtowali.
Nôjsómprzód Kościół zakazowôł jedzynia jajec nałónczôs Wielkanocy. Szpera bóła cofniyntô we XII wiyku ale musowo trza ci bóło zerzykać szpecijalny pôciyrz. Skludzało sie to do łoddziylynia tradycyji Kościoła łod łobrzyndowóści pogôńskigo świynta skuplowanego ze kóltym zmarłych we kierym jajco – napoczniyńciô nowygo życiô – łodgrowało ważnô róla. Bo bół ci taki zwyk kulaniô kroszónek, pisanek po mogiyłach przi fajrowaniu świynta zmarłych, coby niyskorzij łoddać te jajca dziadóm.
Ze tradycyjnich ruskich pisanków wandlujóm sie jajca wielkanocne, kiere robiół petersburski jubilyrz Peter Carl Fabergé (Петер Карл Фаберже). Łón ci jajca bajstlowôł ze półszlachytnych kamiyni bindowanych ze goldym i strzybłym. Nôjwiyncyj takich jajec zrobiół dlô carskij familiji. Mieli my przileżitość ze mojóm Haźbiytkóm łobejzdrzeć jajco zrobióne we 1891r. dlô cara Aleksandra III na gyszynk dlô jejigo babeczki Marii Fiodorownej we moskiywskim muzyjóm uzbrojyniô (Оружейная палата). A juzaś we listopadzie załóńskigo roka jajco, ftore zrobiół tyn Carl Fabergé dlô familiji Rothschildów we 1902 r. skalyli jednymu istnymu aże za 18,5 mln dularów.
Szłoby sam jesce na isto mocka łozprawiać ło roztomajtych kroszónkach i pisankach ale tak sie miarkuja, co niy plac i czas na to dzisiôj. Dociepna ino, co jedzine na świycie muzyjóm jajec, pisanek jes we stólicy Pokucia Kołomyji (Коломия) na Ukrainie nad Prutem (łobwód iwanofrankowski abo po naszymu: stanisławowski). Jes ci tam zamlóng aże dzieiyńciuch tysiyncy roztomajtych kroszónek i pisanków. Mocka mynij – ale zawdy – jes we Muzyjóm Rolnictwa we Ciechanowcu, kaj idzie łobejzdrzić kole tysiónca jajec.
Jakech gôdôł, jajca byli zimbolym życiô i płużyli do roztomajtych praktyków. Nałónczôs świyncynia zôgónów ludzie zakopowali je we ziymi, coby ta ziymia na bezrok gryfnie rodziyła. Szkorupiny wiyszali jesce ludzie we sadzie na stromach, coby tyż dobrze łowocowali. A juzaś warzóne żółtko dodôwali jesce do ziôrna siywnygo, coby wyrosło szykowniste łobiyli. I zawdy, ale to zawdy dziołchy łobdarowywali chopców za łoszpluchtanie we druge świynto wodóm, za śmiyrgust.

_________________
Ojgyn z Pnioków